Tikje Anders

In de nieuwsbrief van Oogvereniging Noord-Holland las ik dat er op woensdag 25 juni een busexcursie werd georganiseerd naar het Vrijheidsmuseum in Groesbeek. Omdat ik geïnteresseerd ben in de Tweede Wereldoorlog, wilde ik graag mee. Mijn vriendin Ria vergezelde me als begeleider. We hebben zoveel gedaan en gehoord, dat het niet in een verslag paste. Daarom is hij opgedeeld in twee delen. Hieronder lees je deel 1 van mijn impressie van deze dag.

De bustocht

Ria en ik stappen al om 7.16 uur in de trein naar Amsterdam Sloterdijk. Daar is het even zoeken naar de plek waar de bus vertrekt. Langzaam verzamelen zich steeds meer deelnemers op het busstation.
Rond 8.35 uur vertrekken we met 26 personen in een grote touringcar. Onderweg wordt gezellig bijgepraat. Af en toe neemt B., de begeleider van de voorzitter, het woord om te vertellen over de historische achtergrond van de omgeving.
Hij begint zijn verhaal met een voordracht van een deel van het gedicht Denkend aan Holland, dat in 1936 werd geschreven door Hendrik Marsman. Daarna legt hij uit dat Nederland de delta vormt van twee grote Europese rivieren: de Maas en de Rijn.
Tijdens de ijstijd eindigden hier de gletsjers uit Scandinavië, die zich langzaam naar het zuiden bewogen. Ze schoven het landschap van de delta grotendeels vlak. Alles wat hoger was, werd vooruitgeduwd, en toen de gletsjers smolten, bleef dat achter als stuwwal. Deze verheft zich op sommige plekken tot zo’n 90 meter boven zeeniveau. Ook Groesbeek, dat iets ten oosten van Nijmegen ligt, ligt op zo’n stuwwal.
De Romeinen waren van ca. 10 v.C. tot ca. 400 n.C. aanwezig in de omgeving van Nijmegen en gebruikten de stuwwal al als strategisch punt. Vanaf daar konden ze uitkijken over het vlakke land. Rond 100 n.C. kreeg Nijmegen (Ulpia Noviomagus) stadsrechten van de Romeinse keizer, waarmee het de oudste stad van Nederland is. Nijmegen ligt aan de Waal — een tak van de Rijn — en maakte deel uit van de noordgrens van het Romeinse Rijk: de limes. In de omgeving zijn resten van een Romeins aquaduct te bezichtigen dat water naar het kamp en de nederzetting bracht.
Op de stuwwal staat ook de ruïne van een kasteel van Karel de Grote. Hij zou graag in de omgeving hebben gejaagd.
Tijdens WO II bood de stuwwal een natuurlijk schild. De Duitse troepen aan de overkant van de Rijn hadden beperkt zicht op wat er achter de heuvels gebeurde. Daardoor zagen ze in september 1944 niet de voorbereidingen voor de luchtlandingsoperatie Market Garden. Het doel was het snel veroveren van een reeks strategisch belangrijke bruggen over grote rivieren, om zo de weg vrij te maken naar het Ruhrgebied in Duitsland.
De Waalbrug bij Nijmegen, een imposante boogbrug uit 1936, speelde daarin een cruciale rol. Het is nog steeds dezelfde brug die tijdens Operatie Market Garden fel werd bevochten. De brug werd uiteindelijk 20 september 1944 veroverd na een heroïsche oversteek van de Waal. De brug bij Arnhem bleek — zoals bekend — een brug te ver.
Het Vrijheidsmuseum, dat we vandaag gaan bezoeken, is ovaal van vorm en lijkt op een neergekomen parachute. De vorm is gebaseerd op de luchtlandingen die op die velden plaatsvonden. Volgens B merk je bij binnenkomst een verschil in luchtdruk — dat komt doordat het dak van het museum omhoog wordt gehouden door luchtdruk.

Ontvangst

Het laatste stukje rijden we over de bekende Zevenheuvelenweg, langs bomenrijen en aardappelvelden. Om 10.25 uur – een half uur later dan gepland – komen we aan bij het museum. We mogen onze spullen in de bus laten.
Op het parkeerterrein staan twee tanks, waaronder een vernielde Russische tank die het museum in bruikleen heeft uit Oekraïne. Deze T-72B-tank werd in maart 2022 buitgemaakt door het Oekraïense leger, nadat hij tijdens een Russische aanval op Kyiv op een Franse mijn was gereden en zwaar beschadigd raakte.

 

 

Het is stralend mooi weer. Een groot deel van de groep wil een tank van dichtbij zien. Ik ook. Hij voelt vooral roestig, vind ik.
Binnen in het museum worden we naar het museumcafé begeleid, waar we koffie of thee met appeltaart krijgen. Ik kies natuurlijk voor thee. Mijn taart heb ik zo op – ik had flinke trek.

Introductie

Om 11.05 uur worden we naar een filmzaal begeleid. Drie museumgidsen stellen zich voor. We krijgen een korte introductie over het Vrijheidsmuseum, aan de hand van een film en een toelichting van gids Hans.
In het Vrijheidsmuseum staat het thema vrijheid in de 20ste en 21ste eeuw centraal.
Rond 1900 heerste er onrust in Europa. Verschillende landen waren verwikkeld in koloniale expansie, met name Engeland en Frankrijk. Ook Portugal en Nederland deden mee, zij het in mindere mate. De spanningen tussen Europese landen namen toe, en in 1914 brak WO I uit. Voor het eerst raakten zoveel landen betrokken bij één conflict, met miljoenen slachtoffers tot gevolg.

 

 

Na WO I ging het economisch slecht, vooral in Duitsland. Er heerste extreme armoede en onvrede; de bestaanszekerheid van veel mensen stond onder druk. In de jaren dertig kwam Hitler met zijn Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP) aan de macht. In 1933 vestigde hij een dictatuur. Vrijheid verdween, vooral voor minderheidsgroepen. Volgens de nazi-ideologie was het Duitse volk superieur aan anderen. Joden, Roma, Sinti, homoseksuelen, mensen met een beperking en andere groepen werden uitgesloten, vervolgd of vermoord.
In 1940 viel Duitsland Nederland binnen. Velen doken onder en werden geholpen door het verzet.
Het geweld breidde zich uit en de oorlog werd wereldwijd. Hier in de omgeving vonden twee grote militaire operaties plaats die cruciaal waren voor de bevrijding van Nederland: Operatie Market Garden (september 1944) en het Rijnlandoffensief, oftewel Operatie Veritable (februari 1945). Over die operaties gaan we vandaag meer horen.
Op 5 mei 1945 werd Nederland bevrijd. Wereldwijd kwamen zo’n 80 miljoen mensen om.
De film eindigt met de indringende boodschap: ‘Vrijheid is nooit af.’

Rondleiding

In de bus hoorden we al dat we in drie groepen zijn verdeeld. Ria en ik zitten in groep 2. Onze groep bestaat uit acht personen, van wie de meesten slechtziend zijn. Hans is vandaag onze gids.

De aanloop naar WO II

Hans loopt met ons naar een kaart van Europa en vertelt over de aanloop naar WO II. In de 19e en het begin van de 20e eeuw waren Frankrijk, Engeland en Pruisen (de grootste Duitse staat) actief op zoek naar koloniën. Ondertussen groeide de invloed van Pruisen o.l.v. Otto von Bismarck. Frankrijk maakte zich zorgen over deze machtsuitbreiding.
In 1870 kwam het tot een oorlog tussen Frankrijk en Pruisen: de Frans-Duitse Oorlog. Frankrijk verklaarde de oorlog. Van mijn opleiding herinner ik me dit nog; de directe aanleiding was een conflict over de Spaanse troonopvolging.
Andere Duitse staten schaarden zich achter Pruisen. Na de overwinning op Frankrijk riepen de Duitse staten in 1871 het Duitse Keizerrijk uit.
In 1914 begon WO I, die vier jaar duurde. De oorlog eindigde met het Verdrag van Versailles. Duitsland kreeg de schuld van de oorlog en werd zwaar gestraft: het leger en de vloot werden grotendeels ontmanteld, het land moest grondgebied afstaan en herstelbetalingen doen. De opbrengsten uit o.a. de mijnen gingen rechtstreeks naar Frankrijk en Engeland.
Als gevolg hiervan kreeg de Duitse bevolking het zwaar. De economie stortte in. De regering riep arbeiders en mijnwerkers op te staken, maar bleef hen wel doorbetalen zodat ze konden overleven. Dit leidde tot enorme inflatie: de prijzen stegen met honderden procenten. Ter vergelijking: bij ons is de inflatie meestal rond de 2 tot 3% per jaar. In Duitsland ontstond grote armoede. Een brood kostte op een gegeven moment één miljoen Reichsmark – mensen hadden letterlijk een kruiwagen vol geld nodig om een brood te kopen. Ouderen die hun hele leven hadden gespaard voor hun pensioen, zagen hun spaargeld in korte tijd verdampen.
In deze chaos kwam Hitler op met zijn partij, de NSDAP. Hij beloofde herstel: werk, eten en een Volkswagen voor iedereen. Zijn boodschap sprak veel mensen aan. In 1933 kreeg Hitler de macht in Duitsland. Hij liet autowegen aanleggen en bouwde de oorlogsindustrie op, wat werkgelegenheid opleverde.
Hitler streefde naar een groot Duits rijk – het zogenaamde ‘Duizendjarige Rijk’ – waarin alle Duitsers verenigd zouden zijn. In 1938 sloot hij een verbond met Oostenrijk (de Anschluss), waarbij Oostenrijk onderdeel werd van Duitsland. Daarna richtte hij zijn blik op het Sudetenland, een deel van Tsjechoslowakije met Duitstalige inwoners.
In 1938 vond in München een conferentie plaats tussen Engeland, Frankrijk, Duitsland en Italië, waarop werd besloten dat Hitler het Sudetenland mocht inlijven. Kort daarna annexeerde hij de rest van Tsjechoslowakije. Zijn rijk werd steeds groter.
Polen voelde zich hierdoor bedreigd en sloot een verdedigingsverdrag met Engeland en Frankrijk: als een van de drie werd aangevallen, zouden de anderen te hulp schieten.
Hans wijst op een foto van 1 september 1939, waarop een Duitse kruiser te zien is in de haven van de Poolse stad Gdańsk (toen Danzig). Op die dag viel nazi-Duitsland Polen binnen. Een van de eerste aanvallen was gericht op het Poolse militaire depot op het schiereiland Westerplatte, in de haven van Danzig. Deze aanval wordt gezien als het begin van WO II. Twee dagen later verklaarden Engeland en Frankrijk de oorlog aan Duitsland. Polen werd binnen een maand onder de voet gelopen door het goed uitgeruste Duitse leger.
Ik moet erg mijn best doen Hans te verstaan. In het museum is een zeer overheersend achtergrondgeluid dat zijn stem soms overstemd.

Consequenties voor Nederland en Europa

We lopen een stukje verder. Hans vertelt dat er in het eerste oorlogsjaar weinig gebeurde. Frankrijk en Engeland hadden Duitsland weliswaar de oorlog verklaard, maar stuurden geen troepen richting Polen. Aan het westfront lagen de Fransen in de Maginotlinie en de Duitsers in de Siegfriedlinie, waar slechts beperkt op elkaar werd geschoten.
Deze periode staat bekend als de Phoney War (nepoorlog) of Sitzkrieg (zittoorlog): er was officieel oorlog, maar aan het westfront werd nauwelijks gevochten.
Dat veranderde op 10 mei 1940, toen Hitler Nederland binnenviel. Deze aanval vond plaats volgens de tactiek van de Blitzkrieg (bliksemoorlog): een snelle, verrassende militaire aanval.
Duitse parachutisten namen belangrijke Nederlandse vliegvelden in. Het Duitse leger viel o.a. aan bij de Grebbeberg bij Rhenen en bij de Peel-Raamstelling in Brabant.
Bij het Limburgse dorp Mook denderden Duitse troepen met een pantsertrein over de Maasbrug Nederland binnen. Een deel van hen droeg Nederlandse militaire uniformen. Zo wisten zij tijdelijk de brug bij Gennep in handen te krijgen, waardoor later grotere troepen ongehinderd konden doorstoten.
Bij de Grebbeberg werd fel gevochten. In het noorden, bij de Afsluitdijk, wisten de Nederlanders de Duitse opmars tijdelijk tegen te houden. Toch moest Nederland zich na vijf dagen overgeven.
Hans wijst op een grote kaart van Rotterdam, destijds de grootste haven van Nederland en een van de grootste ter wereld. De Duitse Luftwaffe bombardeerde het centrum van Rotterdam. Daarbij kwamen ca. 1.000 mensen om het leven en raakten tienduizenden dakloos. Duitsland dreigde ook andere steden, zoals Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven te bombarderen.

 

 

Generaal Winkelman, de leider van het Nederlandse leger, besloot – in overleg met koningin Wilhelmina, die inmiddels in ballingschap in Londen verbleef – dat Nederland zich zou overgeven om erger te voorkomen.
Duitsland rukte via Nederland en België verder op naar Frankrijk. Het Engelse leger, dat zich in Frankrijk bevond, trok samen met Franse troepen naar het noorden om de Duitse opmars te stoppen. Hitler lanceerde een nieuw offensief via de Ardennen, waarmee hij de geallieerde legers probeerde klem te zetten.
De Britten en Fransen trokken zich terug naar de kust bij Duinkerken, waar meer dan 300.000 soldaten werden geëvacueerd door een grote Engelse vloot. Daarbij lieten ze vrijwel al hun materieel achter. In juni 1940 capituleerde Frankrijk. Daarmee kwam er voorlopig een einde aan de strijd in West-Europa.

Sovjet-Unie

Hans vertelt dat Duitsland en de Sovjet-Unie in 1939 het Molotov-Ribbentroppact, een niet-aanvalsverdrag sloten. Toch viel Duitsland in de zomer van 1941 de Sovjet-Unie binnen tijdens Operatie Barbarossa. Hitler zag het communistische regime van Stalin als een ideologische en militaire bedreiging. Drie Duitse legers begonnen een nieuwe Blitzkrieg: één trok op richting Moskou, een tweede richtte zich op de olievelden in de Kaukasus en een derde trok via de Baltische staten naar Leningrad (het huidige Sint-Petersburg).
Het duurde bijna een jaar om de stad te bereiken, waarna Leningrad werd omsingeld. De stad werd nooit volledig ingenomen. De belegering duurde bijna 2,5 jaar en kostte aan honderdduizenden het leven. Stalin zette het Rode Leger grootschalig in en eiste enorme offers van de bevolking.
Het leger dat richting Moskou trok, liep vast in de Russische herfstmodder en vervolgens in de strenge winter, met temperaturen tot -40 graden. Tanks vroren vast en veel wapens en voertuigen werden onbruikbaar. De Blitzkrieg-strategie faalde, en het oostfront veranderde in een langdurige en bloedige uitputtingsslag.
Later was de Slag om Stalingrad (1942–1943), nu Wolgograd, dat werd een keerpunt in de oorlog: het Rode Leger wist de Duitse troepen te omsingelen en te verslaan. Daarna begon de Duitse terugtocht aan het oostfront.

Japan en Amerika

Hans loopt weer een stukje verder en legt uit hoe de oorlog zich uitbreidde tot een wereldoorlog.
Japan was zeer actief in Azië en de Stille Oceaan (de Pacific). Het land had dringend behoefte aan olie en andere grondstoffen voor de oorlogseconomie. Japan annexeerde begin 20e eeuw meerdere gebieden: Korea (1910(, Mantsjoerije (1931), oorlog tegen China (1937) en in december 1941 en de maanden daarna veroverde ze o.a. Hongkong, Singapore en Nederlands-Indië. Zo raakte Nederland direct betrokken bij de oorlog met Japan.
In Nederlands-Indië werden mensen ingezet voor dwangarbeid, o.a. bij de aanleg van de beruchte Birma-spoorlijn. Indo-Europeanen en andere burgers werden opgesloten in Japanse interneringskampen (Jappenkampen). De omstandigheden waren slecht: er was nauwelijks eten, gebrekkige medische zorg en ziekte en geweld.
Op 7 december 1941 viel Japan onverwachts de Amerikaanse vloot aan in Pearl Harbor (Hawaï). Dit leidde ertoe dat de Verenigde Staten de oorlog verklaarden aan Japan. Kort daarna verklaarden Duitsland en Italië de oorlog aan de VS. Vanaf dat moment was WO II een wereldconflict.

Nederlandse bezetting

We lopen weer verder. Het achtergrondgeluid van het museum begint me nu echt op de zenuwen te werken. Voor mijn overprikkelde brein is dit allesbehalve prettig. Ik ben niet de enige: ook anderen uit onze groep hebben er last van. Eén van de deelnemers heeft inmiddels haar ruisonderdrukkende oordopjes ingedaan om zich wat af te schermen van het doordringende geluid. Een slimme zet — maar voor mij geen optie. Ik gebruik mijn telefoon om opnames te maken als geheugensteun voor mijn blog, dus dat zit er voor mij niet in.
Hans vertelt dat tijdens de Duitse bezetting van Nederland er strenge regels en wetten golden. De bevolking moest zich aanpassen. Wie dat niet deed, liep grote risico’s: arrestatie, straf of erger.
We bekijken een filmpje over ‘De zwarte dag van de Nijmeegse politie’ op 17 november 1942. Die nacht kreeg het korps de opdracht van de politiecommissaris alle Joodse inwoners van Nijmegen op te pakken. Agenten die weigerden, liepen het risico hun baan te verliezen of gearresteerd te worden.
Aan het einde van het filmpje klinkt een vrouwenstem: ‘Wat zou jij doen?’ Het is makkelijk om te zeggen dat je zo’n bevel nooit zou opvolgen. Weigeren bracht echter grote gevaren met zich mee — voor jezelf en je familie.
Hans vertelt dat alle agenten die nacht gehoor gaven aan het bevel. Pas in 1943 kwam er een weigering door Jeanette Geldens, de enige vrouwelijke politieagent in Nijmegen. Ze werd gearresteerd en naar kamp Vught gebracht. Later werd ze gedeporteerd naar concentratiekamp Dachau, ten noorden van München. Tijdens een dodenmars aan het eind van de oorlog werd ze bevrijd door de Amerikanen. Ze overleefde en keerde terug naar Nederland.
Hans legt uit dat het overgrote deel van de Nederlandse bevolking ervoor koos de oorlog zo goed mogelijk te doorstaan. Zelfbehoud stond voorop. Enkele cijfers:

• Ca. 1% collaboreerde actief met de bezetter;
• Ca. 0,5% sloot zich aan bij het verzet;
• De overige 98,5% probeerde te overleven zonder op te vallen.

Verzet of ongehoorzaamheid betekende gevaar. Wie werd gepakt, riskeerde gevangenschap, dood of deportatie naar een concentratiekamp.
Later in de oorlog werd de arbeidsplicht ingevoerd. Nederlandse mannen moesten verplicht werken in Duitsland. Mensen doken onder om daaraan te ontsnappen.
In november 1938 vond in Duitsland de Kristallnacht plaats: een grootschalige, door de nazi’s georganiseerde geweldsuitbarsting tegen Joden. Synagogen werden in brand gestoken, Joodse winkels vernield en duizenden mensen gearresteerd. Er kwamen ca. 90 Joden om het leven. Deze nacht markeerde het begin van het systematische geweld tegen Joden in nazi-Duitsland.
Tijdens de oorlog werden Joden en andere bevolkingsgroepen op grote schaal gedeporteerd en vermoord in concentratie- en vernietigingskampen. Aan het einde van WO II waren er wereldwijd ca. zes miljoen Joodse slachtoffers.
Nederland telde vóór de oorlog zo’n 120.000 Joden. Van hen werden er ca. 106.000 gedeporteerd. Slechts een kleine 6.000 overleefden de oorlog.

Bombardementen

Tijdens WO II werden bombardementen gebruikt om de wil van de bevolking te breken (bijv. de vernietigende aanvallen op Rotterdam, Warschau en Londen). Vooral Londen kreeg het zwaar te verduren: twee maanden lang werd de stad vrijwel dagelijks gebombardeerd tijdens de beruchte ‘Blitz’.
Om te schuilen voor deze luchtaanvallen werden er overal in Europa bunkers gebouwd. Hans blijft staan bij een kleine eenpersoonsbunker. Het lijkt op een groot stenen ei van bijna 2 meter hoog met een platte onderkant en een lage opening en een kijkgat op ooghoogte. Deze werd gevonden bij een chemische fabriek in Rheinberg, in het Rijnland. Ik heb nog nooit van zulke kleine bunkers gehoord.

 

 

Nieuwsgierig neem ik een kijkje in het ‘ei’. Tot mijn verbazing is het ruimer dan ik dacht. Met wat passen en meten kan je er met zijn tweeën in.

 

 

Even verderop is een grotere schuilkelder nagebouwd, waarin we ervaren hoe het voelt een bombardement mee te maken. We nemen plaats op houten bankjes en de deur sluit zich achter ons. Dan begint het: doffe dreunen, scherpe knallen, het gehuil van een baby. Zelfs de trillingen van de bominslagen voel ik in mijn lijf. Na vijf leerzame minuten mogen we eruit. Tijdens de oorlog zaten mensen soms uren of zelfs dagen opgesloten in dit soort kelders, niet wetend of hun huis er nog zou staan.

 

 

Hans vertelt dat de Amerikanen vooral overdag bombardeerden, terwijl de Britten dat juist ’s nachts deden. Zo werden sommige steden twee keer per dag aangevallen. Dat was slopend voor de bevolking. De aanvallen waren gericht op militaire en strategische doelen, zoals fabrieken, bruggen en bunkers. Er werden ook woonwijken getroffen. Het doel: demoralisatie. De wil van de bevolking breken, zodat het land de oorlog zou opgeven.

 

 

Ook in Nederland vielen slachtoffers door geallieerde bommen. Nijmegen werd op 22 februari 1944 getroffen door een vergissingsbombardement o.l.v. de Amerikanen. Het maakte deel uit van de zogeheten “Big Week”, een groot, geallieerd luchtoffensief gericht op het uitschakelen van de Duitse luchtmacht en oorlogsindustrie.
Een van de doelen was de vernietiging van fabrieken waar de eerste operationele straaljager ter wereld werd gebouwd: de Messerschmitt Me 262. Op weg naar Gotha, waar een belangrijke fabriek stond, kregen zo’n 800 piloten via de radio door dat er te veel bewolking boven hun doelgebied hing. De opdracht luidde: omkeren.
Terugvliegen met bommen aan boord was te gevaarlijk. Bommen konden ontploffen bij de landing of de vliegtuigen konden doelwit worden van Duitse jagers, dat wilde je niet met een bom aan boord. Daarom moesten de piloten hun lading ergens lossen. Een deel wierp zijn bommen af boven Nijmegen, met als vermeend doelwit het spoorwegknooppunt richting Duitsland. Ook andere steden, zoals Enschede, Deventer en Zutphen, werden die dag geraakt. Door de snelheid van de toestellen (zo’n 350 km p/u) werden sommige bommen net te vroeg losgelaten. Hans toont ons een afbeelding waarop de schade duidelijk zichtbaar is.
Even verderop wijst Ria een bomscherf aan die je mag optillen. Ik verbaas me over het gewicht ervan.

 

 

Hans toont een oefenbom van beton, die we mogen aanraken. Hij is bijna 1,5 meter hoog en werd gebruikt voor trainingsvluchten. Er zat geen springstof in, maar glazen buisjes met een chemische stof. Zodra de bom de grond raakte, brak het glas en kwam de chemische stof in contact met zuurstof, waarna er rook ontstond. Zo konden piloten zien of ze hun oefendoel hadden geraakt.

 

 

In een vitrine staan zend- en ontvangstapparaten uit bommenwerpers. Op 400 tot 500 meter hoogte – of vaak zelfs hoger – was het ijskoud aan boord. Piloten droegen dikke kleding om zich te beschermen tegen de barre omstandigheden. Denk aan het bekende bomberjack.

 

 

 

Hans benadrukt dat ook Duitse steden zwaar te lijden hadden onder bombardementen. Denk aan Dresden. Tijdens de nacht van 13 op 14 februari 1945 kwamen naar schatting 25.000 mensen om het leven. Het bombardement kwam aan het einde van de oorlog en had weinig strategisch nut. Historici zien het als vergelding.
Hij toont een foto van een brandweerman uit Kleef, een Duitse stad die drie keer werd gebombardeerd en grotendeels werd verwoest.
Hans legt uit dat niet alleen de inslag schade veroorzaakte, maar ook de bijbehorende vuurzeeën, rook en stofwolken. Vaak ging het om zware bommen van 500 pond of meer.

Wervingscampagne

We lopen weer een stukje verder. ‘In Nederland werden mensen geworven door de Duitsers om bij de SS te gaan,’ vertelt Hans. ‘Ca. 22.000 Nederlanders hebben zich aangemeld en meegevochten aan het Oostfront.’
Elke keer weer verbaas ik me over het aantal Nederlanders dat sympathiseerde met Hitler. Op Videoland zag ik onlangs een documentaire, De Nederlandse kampbewakers van Auschwitz, waarin een journalist de verhalen vertelt van 24 Nederlanders die daar hebben gewerkt.

 

 

D-Day

Hans vertelt over D-Day, waarbij op 6 juni 1944 ca. 150.000 Britse, Amerikaanse en Canadese soldaten landden op vijf stranden van Normandië. Er werden voortdurend nieuwe troepen en voorraden aangevoerd.
De Amerikanen vormden op de stranden een bruggenhoofd en braken vervolgens door richting de havenstad Cherbourg. Die haven was van groot belang: om honderdduizenden manschappen van materieel te voorzien, was een functionerende diepzeehaven noodzakelijk. De Amerikanen konden de haven niet direct gebruiken omdat de Duitsers bij de aftocht schepen tot zinken hadden gebracht in de haven en haveninstallaties hadden vernield.
De Britten en Canadezen rukten intussen op richting Caen, dat zwaar verdedigd werd en wat ze pas na weken van hevige gevechten in handen kregen. Samen met de Amerikanen trokken ze daarna verder richting Parijs, dat op 25 augustus werd bevrijd. Een week later volgde de bevrijding van Brussel, en kort daarna Maastricht.
In Nederland vierde men op 5 september 1944 massaal ‘Dolle Dinsdag’, in de veronderstelling dat de bevrijding nabij was. Maar de geallieerde opmars stokte. De bevoorrading verliep moeizaam, o.a. doordat alle aanvoerlijnen via smalle tweebaanswegen vanuit Normandië liepen – de zogenaamde ‘Red Ball Express’. Hierdoor ontstonden logistieke knelpunten.
Om alsnog snel de Rijn over te steken en door te stoten naar het Ruhrgebied, werd besloten tot een grootschalige nieuwe militaire operatie: Operatie Market Garden.

 

 

Operatie Market Garden

Hans vertelt dat op zondag 17 september 1944 om 13.00 uur Operatie Market Garden begon. Het was een van de meest ambitieuze geallieerde operaties van WO II. De Britse Veldmaarschalk Montgomery bedacht een plan waarbij het doel was om via Nederland snel op te rukken richting Duitsland, door belangrijke bruggen over de Maas, Waal en Rijn te veroveren. Zo hoopten de geallieerden het vastgelopen front bij de Belgisch-Nederlandse grens weer in beweging te krijgen en uiteindelijk het Ruhrgebied binnen te dringen.
De operatie bestond uit twee delen:

1. Market: Amerikaanse, Britse en Poolse luchtlandingstroepen landden per parachute en met zweefvliegtuigen (gliders) diep achter de vijandelijke linies. Hun opdracht was het veiligstellen van strategische bruggen en het vasthouden van sleutelposities tot het grondleger hen zou bereiken.
2. Garden: Tegelijkertijd rukte het Britse 30e Legerkorps vanuit België op via Valkenswaard, Eindhoven, Sint-Oedenrode, Veghel, Uden en Grave richting Arnhem. Onderweg moesten ze bruggen veroveren en verdedigen, terwijl ze afhankelijk waren van één smalle, kwetsbare aanvoerlijn.

In Groesbeek landde de Amerikaanse 82ste Luchtlandingsdivisie, bestaande uit zo’n 8000 parachutisten. Zij werden per Dakota-vliegtuig vanuit Engeland gebracht en sprongen boven Groesbeek en omgeving. Ze stonden o.l.v. de jonge en populaire generaal James ‘Jumping Jim’ Gavin – de jongste brigadegeneraal in het Amerikaanse leger. Gavin sprong zelf mee om zijn troepen te inspireren. Gavin had drie hoofdopdrachten. Ten eerste moest hij de landingszones bij Groesbeek veiligstellen, zodat er versterkingen konden worden aangevoerd. Ten tweede moesten de bruggen over het Maas-Waalkanaal veroverd worden. En ten slotte moest de Waalbrug – en liefst ook de spoorbrug – in Nijmegen ingenomen worden.
In het zuiden, bij Eindhoven, landden ca. 10.000 parachutisten van de 101ste Amerikaanse Luchtlandingsdivisie. Zij moesten de bruggen bij Son en Eindhoven veiligstellen.
In het noorden, bij Arnhem, landden ca. 10.000 Britse parachutisten van de 1ste Luchtlandingsdivisie, gesteund door Poolse troepen onder generaal Stanisław Sosabowski. Zij kregen de moeilijkste taak: het innemen en vasthouden van de Rijnbrug bij Arnhem.
Zweefvliegtuigen speelden een belangrijke rol. Ze werden voortgetrokken door Dakota’s en vervoerden troepen, jeeps, lichte artillerie en voorraden. Door snel posities in te nemen en stand te houden tot het grondleger hen bereikte, hoopten de geallieerden een doorbraak te forceren.
We bekijken een indrukwekkend filmpje dat stap voor stap het verloop van de operatie laat zien.
Op 19 september bereikten Britse grondtroepen de Amerikaanse luchtlandingstroepen bij Grave. Samen probeerden ze de Waalbruggen bij Nijmegen te veroveren, waarbij ze stuiten op felle Duitse tegenstand. Die avond staken Duitse troepen delen van Nijmegen in brand, vermoedelijk om verwarring te zaaien.
De volgende dag, 20 september, groeide de druk op de Britse parachutisten bij Arnhem. Duitse aanvallen vonden plaats bij Mook en Beek, wat de situatie voor de 82ste Luchtlandingsdivisie bemoeilijkte. Generaal Gavin besloot zich volledig te richten op het veroveren van de Waalbrug bij Nijmegen. In een gevaarlijke actie staken Amerikaanse parachutisten in roeibootjes de Waal over, onder zwaar vijandelijk vuur. Vanuit twee richtingen bestormden de geallieerden de brug en slaagden erin deze in te nemen. Diezelfde avond werd Mook heroverd.
Op 21 september werd de situatie bij Arnhem kritiek. De Britse troepen trokken zich terug richting Oosterbeek, waar ze zich ingroeven. De Duitsers hadden inmiddels de verbinding tussen Nijmegen en Arnhem afgesneden, waardoor de geallieerde opmars stokte. Poolse parachutisten landde bij Driel, om de Britten bij Oosterbeek te ondersteunen. Beek werd opnieuw door Amerikaanse troepen ingenomen.
Op 22 september maakten Britse troepen vanuit Nijmegen contact met de Poolse eenheden in Driel. Voor het eerst waren alle geallieerde eenheden ten zuiden van de Rijn met elkaar verbonden. Ten noorden van de rivier bleef de situatie uitzichtloos: de Britten waren afgesneden, hadden een voorradentekort en leden zware verliezen.
Op 23 september werd nog hevig gevochten bij Nijmegen. Duitse tegenaanvallen in Beek, Mook en op de Duivelsberg werden afgeslagen. Ondertussen landen in Overasselt extra Poolse en Amerikaanse versterkingen.
Op 24 september gaf de Britse generaal Urquhart het bevel voor te bereiden op een terugtocht. In de nacht van 25 op 26 september werden de overgebleven Britse en Poolse troepen in het geheim over de Rijn geëvacueerd.
Daarmee eindigde Operatie Market Garden. Ondanks de moedige inzet van duizenden soldaten werd het uiteindelijke doel – de oversteek van de Rijn bij Arnhem en de weg naar Duitsland – niet gehaald. Arnhem bleek, zoals later vaak werd gezegd, letterlijk en figuurlijk ‘een brug te ver’.

Diorama: de oversteek bij Nijmegen

We stoppen bij een driedimensionale voorstelling van de Waaloversteek op 20 september. Hij staat achter glas en laat het moment zien waarop Amerikaanse troepen onder vuur de rivier oversteken.
Hans, die door een collega erop wordt gewezen dat het tijd is, wil ons nog snel iets vertellen.
De luchtlandingen bij Groesbeek verliepen relatief soepel. De Waalbrug bleek moeilijker dan verwacht. Na meerdere mislukte aanvallen besloot Gavin tot een gewaagde tactiek: de brug van twee kanten tegelijk aanvallen.
Voor deze oversteek gebruikten de Amerikanen 26 kleine bootjes van hout en canvas. Ca. 300 soldaten van de 82e Luchtlandingsdivisie roeiden om 15.00 uur onder zwaar Duits vuur naar de overkant, waar de Duitsers met mitrailleurs en een 88mm-kanon klaarstonden. Tijdens de oversteek sneuvelden 49 Amerikanen.

 

 

De meesten slaagden erin de overkant te bereiken. Tegelijkertijd vielen Britse troepen vanuit het zuiden aan. De Duitse verdediging raakte ingeklemd tussen twee fronten en werd uiteindelijk doorbroken. Rond 19.00 uur staken de eerste Britse tanks de brug over.
Hitler beval de brug op te blazen. Dat bevel kwam te laat. Om latere vernietigingspogingen te voorkomen, brachten de geallieerden stalen netten onder de brug aan. Er volgden pogingen: Duitse motorboten en zelfs een mini-onderzeeër vol explosieven werden zonder succes richting de brug gestuurd.

 

 

De meest succesvolle Duitse actie was met olympische Duitse zwemmers. Zij zwommen vanuit Emmerich met explosieven rond hun middel stroomafwaarts naar de bruggen. De pijlers van de spoorbrug werden opgeblazen, die daardoor instortte. De verkeersbrug raakte beschadigd, maar werd snel hersteld.

Uitrusting en vliegtuig

Hans laat ons de parachutetas van een parachutist voelen. Die is behoorlijk zwaar. Zoals Hans zegt: ‘Zwaarder dan een kist aardappelen.’ En dat was niet alles wat ze meedroegen. Ze hadden ook hun helm, wapen, munitie en andere spullen bij zich.
Ik voel de stof van de parachute. Vroeger werden die van zijde gemaakt.

 

 

Hans laat ons het frame van de cockpit van een Amerikaans zweefvliegtuig zien: de Waco CG-4A. Ze waren gemaakt van aluminium buizen, bekleed met canvas, en hadden een houten bodem. In operatie Market Garden zijn er zo’n 900 ingezet. Ze konden landen waar dat nodig was. Ook dit wil ik graag voelen.
Ik word niet goed wijs uit de stangen die ik voel. Het canvas voel ik nergens, maar wel het stuur. Het is een stuurwiel dat op en neer bewogen kan worden. Boven het hoofd van de piloot zaten allerlei metertjes en hendeltjes waaraan gedraaid kon worden.

 

 

Naast het vliegtuig staat een klein kanon. Ook dat mogen we aanraken.

Het Rijnlandoffensief (Operatie Veritable)

Hans vertelt verder. Operatie Veritable, ook wel het Rijnlandoffensief genoemd, begon op 8 februari 1945. Het doel was om het gebied ten oosten van Nederland en het Duitse Rijnland te veroveren, ter voorbereiding op de opmars richting het hart van Duitsland. De geallieerden rukten op vanuit het gebied rond Nijmegen en Groesbeek.
Op 23 maart staken ze de Rijn over tijdens Operatie Plunder, en op 5 mei 1945 capituleerden de Duitse troepen in Nederland. Daarmee was de bevrijding van Nederland voltooid.

 

 

Een collega van Hans komt zeggen dat hij nu echt moet afronden. het is tijd voor de lunch.

Wordt vervolgd…

Over twee weken lees je hoe de dag verderging en wat ik ervan vond. Eén ding kan ik alvast verklappen: die middag maakten we een bijzondere rondrit door de omgeving, onder de bezielende leiding van gids Hans. Wat ik onderweg leerde, vertel ik je dan.

Nooit meer een Tikje Anders blog missen?

Volg Tikje Anders op social media en mis geen enkele blogupdate. Je vindt me op Facebook, Instagram en LinkedIn!

Wil je een seintje krijgen als er een nieuwe blogpost is? Vul dan je e-mailadres in onderaan deze pagina en klik op ‘Abonneren’ om updates rechtstreeks in je mailbox te ontvangen.