Eens in de vier weken blog ik over hoe ik dingen aanpak met mijn visuele beperking. Het betreft zaken die mensen aan mij vragen of juist niet durven vragen. Deze keer: Hoe werkt het brailleschrift?
Vooroordelen
‘Alle blinden lezen braille.’
‘Alleen blinde mensen lezen braille.’
Onzin! Iedereen die er baadt bij heeft kan het leren als ze dat willen, maar niet elke blinde kan braille.
Vooraf
Tijdens lezingen en gastlessen krijg ik regelmatig de vraag of ik braille lees en, zo ja, hoe het brailleschrift werkt. Afgelopen zaterdag, 4 januari, was het Wereld Brailledag. Voor mij een mooie gelegenheid iets meer te vertellen over dit schrift voor blinden.
Wie lezen er braille?
Op internet zijn geen eenduidige cijfers te vinden over het aantal visueel beperkten in Nederland. Volgens het Oogfonds zijn het er vermoedelijk meer dan 300.000. Het exacte aantal braillelezers is ook niet bekend, maar waarschijnlijk leest 10% van hen braille. Dat zijn dus ongeveer 30.000 mensen in Nederland.
Het aantal braillelezers is vermoedelijk zo klein omdat een groot deel van de 300.000 mensen slechtziend is. Mensen die meer dan 10% zicht hebben, leren meestal geen braille. Bovendien is 85% van die 300.000 visueel beperkten ouder dan 50 jaar. Een deel van hen is op latere leeftijd visueel beperkt geraakt. Zij kiezen soms voor braille, maar het ontwikkelen van een snel leestempo is op latere leeftijd lastiger dan wanneer je het als kind leert. Daarnaast zijn er alternatieven zoals audioboeken en spraaksoftware, waardoor niet iedereen braille hoeft te leren.
Blinde kinderen leren over het algemeen braille op school. Dit geldt ook voor kinderen die maatschappelijk blind zijn (minder dan 5% zicht). Als kind zag ik 2% en leerde op het speciaal onderwijs van Visio in Amsterdam eerst lezen met grote letters. Dat was erg vermoeiend, dus leerde ik al snel braille.
Sommige mensen met meer dan 5% zicht leren braille, omdat het hen energie bespaart. Ze hoeven dan niet naar letters op een scherm of in een boek te turen.
Mensen die op latere leeftijd blind worden, kunnen braille leren via regionale instellingen, zoals Visio of Bartiméus, of via thuiscursussen. Het leren begint met het herkennen van de karakters en het lezen van simpele woorden en korte zinnen om de puntjes te leren voelen.
Is het makkelijk om braille te leren?
Braille leren is vergelijkbaar met leren lezen. Het gaat niet van de ene op de andere dag. Blinde kinderen leren braille meestal op dezelfde manier als ziende kinderen leren lezen. Afhankelijk van de leeftijd kan het enkele maanden tot een jaar duren om de basis te leren. Ik deed er ruim een jaar over, mede door tussentijdse ziekenhuisopnames voor oogoperaties, waardoor ik steeds opnieuw moest beginnen, omdat ik vergeten was wat ik eerder had geleerd.
Volwassenen die blind of slechtziend worden, hebben vaak meer tijd nodig. Een basisniveau kan binnen enkele maanden worden bereikt, maar vloeiend lezen kost meestal langer.
Het leestempo in braille is doorgaans lager dan bij het visueel lezen, omdat het voelen van letters meer tijd kost. Bovendien ontbreekt spontane leeservaring, zoals op (reclame)borden, speelgoed of producten in de supermarkt. Daar komt langzaam wat meer aandacht voor. Zo verkoopt Lego nu een Lego-set met braille en verkoopt Braillepunt voor Sinterklaas chocoladeletters met een brailleletter i.p.v. een ‘gewone’ letter.
Ook zienden kunnen braille leren, vaak met hun ogen in plaats van hun vingers. Sommige docenten bij Visio konden braille lezen, en mijn vader leerde het ook. Hij gaf deze kennis zelfs door aan een blind meisje dat ik ontmoette op de oogafdeling in het ziekenhuis in Antwerpen.
De snelheid waarmee iemand braille leert hangt af van de gevoeligheid van de vingertoppen. Oudere mensen en mensen met eelt op hun vingers kunnen meer moeite hebben vanwege afgenomen gevoeligheid in de vingertoppen. Motivatie speelt een grote rol bij het leren. Mensen die braille dagelijks nodig hebben, leren sneller door regelmatige oefening. Kortom: braille leren vraagt tijd en toewijding, maar is met motivatie goed te doen!
Hoe werkt het brailleschrift en hoe ziet het eruit?
Het brailleschrift werd aan het begin van de 19e eeuw ontwikkeld door de Fransman Louis Braille (1809-1852), die zelf blind was. In 1854 werd het officieel erkend als schrift voor blinde en zeer slechtziende mensen.
Brailleschrift bestaat uit voelbare puntjes die je met je vingertoppen leest. Het systeem is opgebouwd uit zes puntjes, vergelijkbaar met de zes op een dobbelsteen. De combinatie van de zes puntjes vormen letters. De puntjes zijn genummerd:
- Puntje 1 = Linksboven
- Puntje 2 = Links midden
- Puntje 3 = Linksonder
- Puntje 4 = Rechtsboven
- Puntje 5 = Rechts midden
- Puntje 6 = Rechtsonder
Met de zes puntjes kunnen 64 verschillende combinaties worden gemaakt. Braille is ontworpen voor optimale leesbaarheid met de vingertoppen. Elk karakter past precies onder een vingertop, waardoor je direct het hele karakter voelt.
Letters
De letters in het brailleschrift worden gevormd door een combinatie van één of meerdere puntjes. Enkele voorbeelden:
- Alleen puntje 1 vormt de letter a.
- Puntjes 1 en 2 samen vormen de letter b.
- Puntjes 1 en 4 samen vormen de letter c.
Bovenaan deze blog staat een afbeelding met alle brailleletters.
In het zwartschrift, dat is het schrift wat zienden gebruiken, zien hoofdletters er anders uit dan kleine letters. In braille bestaan geen aparte karakters voor hoofdletters. Om aan te geven dat een letter een hoofdletter is, wordt vóór de kleine letter een speciaal hoofdletterteken geplaatst. Dit teken wordt gevormd door puntjes 4 en 6. Een paar voorbeelden:
- Hoofdletter A wordt in braille weergegeven met twee karakters: eerst het hoofdletterteken (puntjes 4 en 6), gevolgd door alleen puntje 1.
- Hoofdletter B wordt in braille ook in twee karakters weergegeven: eerst het hoofdletterteken (puntjes 4 en 6), gevolgd door puntjes 1 en 2.
- Hoofdletter C wordt geschreven met het hoofdletterteken (puntjes 4 en 6), gevolgd door puntjes 1 en 4.
Leestekens
Leestekens spelen een belangrijke rol in de leesbaarheid van een tekst. Daarom zijn er ook voor het brailleschrift speciale tekens ontwikkeld voor leestekens, zoals de komma, punt, dubbelepunt, uitroepteken en vraagteken. Een paar voorbeelden:
- Een punt (.) wordt weergegeven met de braillepunten 2, 5 en 6.
- Een komma (,) wordt geschreven met alleen punt 2.
- Een vraagteken (?) wordt gevormd door de braillepunten 2 en 6.
Wanneer er behoefte is aan nieuwe tekens, worden ze toegevoegd aan het brailleschrift. Dit geldt bijvoorbeeld voor modernere leestekens, zoals het euroteken (€), het apenstaartje (@) en de hashtag (#).
Cijfers
In braille worden cijfers gevormd door de letters a t/m j, waarbij a staat voor 1 en j voor 0. Om aan te geven dat het om cijfers gaat en niet om letters, wordt vóór het betreffende cijfer een speciaal cijferteken geplaatst. Dit teken bestaat uit de punten 3, 4, 5 en 6. Het cijferteken hoeft niet bij elk karakter herhaald te worden. De braillelezer weet dat de reeks cijfers eindigt na een spatie.
Voorbeelden:
- Het cijfer 1 schrijf je in braille met twee karakters: eerst het cijferteken (punten 3, 4, 5 en 6) en daarna de letter a (punt 1).
- Het getal 123 schrijf je met vier karakters: eerst het cijferteken (punten 3, 4, 5 en 6), gevolgd door de letters a, b en c.
Ook voor wiskundige symbolen zijn brailletekens ontwikkeld, zoals voor plus (+), min (-), delen (:), keer (x), maar ook voor symbolen zoals pi (π) en procent (%).
Braillemuziekschrift
In zwartdruk wordt in een notenbalk de tijd horizontaal weergegeven en de toonhoogte verticaal. In braille staat echter alles lineair, achter elkaar.
In het braillemuziekschrift vertegenwoordigen de letters d t/m j de noten c, d, e, f, g, a, b. Waarom begint het bij de letter d, terwijl de eerste noot c is? Dat komt doordat Louis Braille Frans was en in Frankrijk de notennamen do, ré, mi, fa, sol, la en si worden gebruikt.
Daarnaast zijn brailletekens ontworpen om muzikanten te instrueren. In braillebladmuziek staan de notennamen centraal.
- Duur: Noten die twee keer zo lang duren, krijgen punt 6 erbij. Noten met de halve tijdswaarde krijgen punten 3 en 6 erbij.
- Oktaaftekens staan direct vóór de noot.
- Versieringen kunnen vóór het oktaafteken staan.
- Verlengingspunten staan direct achter de noot.
- Na de verlengingspunten kunnen intervaltekens en vingerzettingen volgen.
Hoe complexer de muziek, hoe meer tekens nodig zijn. Er bestaan brailletekens voor o.a.:
- Rechter- en linkerhand.
- Nieuwe maat.
- Vingerzettingen.
- Akkoorden.
Is het brailleschrift in elk land hetzelfde?
Ik kan teksten lezen uit landen die, net als wij in Nederland, het Latijnse-alfabet gebruiken. Of ik de inhoud begrijp, is een ander verhaal. Vergelijk het maar met iemand die kan zien en een buitenlandse krant onder ogen krijgt. Omdat ik Engels en Duits heb geleerd, kan ik teksten in die taal lezen en begrijpen. Bij een Spaanse tekst herken ik de letters, maar begrijp ik de tekst niet, omdat ik geen Spaans spreek.
Sommige landen hebben unieke letters. Denk bijvoorbeeld aan het Frans, waarbij veel klinkers een accentteken hebben, of aan het Duits, met de ringel-s (ß). Hoe meer specifieke tekens een taal heeft, hoe moeilijker het wordt als buitenstaander het brailleschrift te lezen. Ik heb wel eens gehoord dat Scandinavische talen bijzondere klanken hebben zoals ø (eu) en å (oah), die in braille worden weergegeven met specifieke leestekencombinaties.
Brailleschrift is dus niet overal hetzelfde. Het verschilt over het algemeen wanneer het zwartschrift anders is. Een paar jaar geleden was ik in Japan, waar veel bordjes en knoppen in liften en andere openbare gelegenheden voorzien zijn van braille. Voor mij was het echter abracadabra, net zoals de Japanse zwartschrifttekens onleesbaar waren voor mijn ziende groepsgenoten. Evenmin kan ik geen Arabisch, Hebreeuws of Russisch braille lezen.
Het braillemuziekschrift is daarentegen overal ter wereld hetzelfde. Het is een internationaal schrift, net zoals het traditionele muziekschrift voor zienden.
Braille Standaard
In Nederland en Vlaanderen worden dezelfde brailletekens gebruikt. De Braille-Autoriteit is verantwoordelijk voor de waarborging en standaardisatie van het braille-alfabet binnen het Nederlandse taalgebied. Aangezien het 6-punts braille slechts 64 combinaties mogelijk maakt, is het essentieel dat er duidelijke afspraken en richtlijnen zijn over het gebruik van deze tekens. Bovendien moeten de afspraken gemakkelijk toegankelijk zijn voor iedereen.
De Braille-Autoriteit richt zich niet alleen op het brailleschrift op papier, maar ook op het digitale brailleschrift dat wordt gebruikt met een brailleleesregel. Deze laatste vorm noem je computerbraille.
Hoe schrijf je braille?
Braille wordt meestal geschreven met een Perkins-brailleschrijfmachine. De machine heeft slechts negen knoppen op een rij:
• Zes knoppen voor de afzonderlijke puntjes van het 6-punts braille.
• Een spatiebalk.
• Een backspace-toets.
• Een entertoets om naar de volgende regel te gaan.
De brailleschrijfmachine drukt de puntjes van onderaf in het papier, wat een hard geluid maakt tijdens het schrijven. Je gebruikt hierbij extra dik papier wat bestand is tegen het slaan van de puntjes.
Naast brailleschrijfmachines zijn er brailleprinters, die je aan een computer kunt koppelen om teksten uit te printen in braille.
Braillekarakters zijn groter dan zwartdrukletters, waardoor braille meer ruimte inneemt. Een A4-zwartdrukpagina kan in braille tot drie pagina’s beslaan. Omdat het papier dikker is, worden brailleboeken meestal opgedeeld in meerdere afzonderlijk ingebonden delen van ongeveer 15 tot 20 zwartdrukpagina’s per band. Een voorbeeld: Het boek Harry Potter en de Steen der Wijzen heeft in zwartdruk 227 pagina’s, terwijl de brailleversie uit 15 banden bestaat. Het boek neemt bijna 50 centimeter in op een boekenplank.
Een ouderwetse manier van braille schrijven gaat met een zogenaamde reglette en een prikpen. Het is een eenvoudig en compact instrument wat bestaat uit twee delen: een boven- en onderplaat, die vaak aan elkaar verbonden zijn met een scharnier. Tussen de platen kan je een vel papier leggen. In de bovenste plaat zitten kleine hokjes, ter grootte van een braillecel. Met de prikpen druk je door de openingen van de bovenplaat heen in het papier. Hierdoor ontstaan kleine uitstulpingen aan de achterkant van het papier, die de braillepunten vormen. Omdat braille aan de achterkant van het papier wordt geschreven schrijf je de letters van rechts naar links, dus in spiegelbeeld. Als je klaar bent met schrijven haal je het blad uit de mal en draai je het om, zodat de kant met de puntjes naar boven komt te liggen. Ik heb deze manier van schrijver vroege op school geleerd, maar vond het verschrikkelijk om te doen. Het koste mij veel tijd een tekst te schrijven.
Computerbraille
Met een brailleleesregel kun je teksten die op het computerscherm verschijnen in braille lezen. De leesregel is een langwerpig apparaat dat voor je toetsenbord wordt geplaatst en via een USB-kabel of Bluetooth met de computer is verbonden.
Een brailleleesregel toont een beperkt aantal karakters tegelijk. Er zijn modellen met 12, 20, 40 of 80 braillecellen. Hierdoor lees je de tekst op het scherm stukje voor stukje door. Met knoppen op de leesregel kun je navigeren naar het volgende of vorige deel van de tekst.
Hoewel de letters op een brailleleesregel hetzelfde zijn als die op papier, zijn er enkele verschillen in de manier waarop tekens worden weergegeven:
- 8-punts braille: In tegenstelling tot het traditionele 6-punts braille, gebruikt een brailleleesregel 8 puntjes per cel. Met 8-punts braille kun je niet slechts 64 combinaties maken, zoals bij 6-punts braille, maar 256 verschillende karakters. Hierdoor is het mogelijk meer informatie in dezelfde ruimte te verwerken, zoals hoofdletters, cijfers en andere symbolen. Punt 7 bevindt zich onder punt 3 en punt 8 bevindt zich onder punt 6.
- Beperkte ruimte: Omdat een leesregel maar een beperkt aantal karakters toont, zijn alternatieven bedacht voor het gebruik van bijvoorbeeld het cijferteken en het hoofdletterteken. Het hoofdletterteken wordt bijvoorbeeld vervangen door punt 7.
- Brailletabel: In de instellingen van de screenreader kan je kiezen welke brailletabel jouw voorkeur heeft. Hiermee wordt bepaald hoe bepaalde tekens, letters en symbolen worden weergegeven op de brailleleesregel. Dit is belangrijk omdat de notatie in braille kan variëren per taal en toepassing. Je kunt bijvoorbeeld kiezen voor een brailletabel die precies lijkt op het braille op papier, maar je kunt er ook voor kiezen dat er geen hoofd- of cijfertekens worden gebruikt en hoe die dan worden weergegeven.
Braille graad 0, 1, 2 en 3
Brailleschrift neemt veel ruimte in beslag. Om het compacter te maken, werd vroeger een braillekortschrift gebruikt. Hierbij werden woorden en lettercombinaties vervangen door één of enkele letters of leestekens. Er waren vier “graden” van braille in gebruik: hoe hoger de graad, hoe meer afkortingen er werden toegepast.
Tegenwoordig leren blinde kinderen op school graad 0, de basisvorm van braille. Elk brailleteken vertegenwoordigt een letter, cijfer of symbool zonder afkortingen of samenvoegingen. Deze vorm is ideaal voor beginners en situaties waarin expliciete details belangrijk zijn, zoals in onderwijs voor mensen die net braille leren.
Graad 1 bevatte eenvoudige afkortingen om tekst compacter te maken. Bepaalde lettercombinaties, zoals oe, ch, ij en sch, werden weergegeven met één brailleteken. Graad 1 was populair omdat het minder ruimte innam en sneller te lezen was. Het werd vaak gebruikt in persoonlijke correspondentie. Ik heb op de Visio-school graad 1 geleerd en gebruik die nog steeds als ik braille schrijf met mijn brailleschrijfmachine.
Graad 2 ging een stap verder en combineerde meer letters, zoals ee en ie, en bevat verkortte woorden. Bijvoorbeeld:
- ‘Kunnen’ → nn
- ‘Hebben’ → bb
- ‘Hadden’ → dd
- ‘Zullen’ → ll
Deze graad maakte teksten nog compacter en werd vaak gebruikt door ervaren braillelezers.
Graad 3 was de meest geavanceerde vorm van braille. Het bevatte uitgebreide afkortingen, symbolen en stenografische technieken. Deze graad werd vooral gebruikt door zeer ervaren braillegebruikers, bijvoorbeeld voor stenografie of in situaties waarbij snelheid essentieel was.
Is de tijd van braille voorbij?
Enkele jaren geleden verscheen in het nieuws dat het aantal mensen dat braille gebruikt afneemt. Dit zou te maken hebben met de opkomst van spraaktoepassingen op telefoons en computers, en de populariteit van luisterboeken.
Voor mij blijft braille echter belangrijk, ook al gebruik ik het tegenwoordig anders dan vroeger. Zo lees ik boeken nu alleen nog in de vorm van luisterboeken, omdat brailleboeken veel ruimte in beslag nemen en onhandig zijn om mee te nemen in je handtas. Als kind luisterde ik vooral naar boeken, totdat bleek dat ik een slecht woordbeeld had. Ik wist niet hoe ik bepaalde woorden moest schrijven, zoals of je een woord met au of ou, c of k, g of ch, of o of eau spelt. Bij de uitspraak van veel woorden hoor je niet hoe je ze schrijft. Bijvoorbeeld: Cappuccino, faillissement en röntgenfoto.
Op advies van mijn docent Nederlands ging ik weer brailleboeken lezen, en dat hielp enorm. Tegenwoordig lees ik nog steeds braille tijdschriften, maar boeken beluister ik alleen.
In de jaren ‘90 werkte ik op de computer uitsluitend met braille. De stem van de screenreader klonk destijds ingeblikt en onnatuurlijk, dus ik koos ervoor alleen mijn brailleleesregel te gebruiken. Al mijn schoolboeken kreeg ik toen op papier in braille. Tijdens mijn hbo-opleiding schakelde ik over naar digitale bestanden, die ik deels in braille las en deels met spraak. Zo werk ik nog steeds.
Voor onbelangrijke dingen gebruik ik spraak. Maar als ik een tekst wil controleren op taalfouten, lees ik hem altijd door op mijn brailleleesregel. Alleen gesproken tekst is daarbij voor mij onvoldoende, omdat je dan niet altijd hoort of een woord goed is geschreven. Werkwoordfouten met d of t hoor je bijvoorbeeld niet met spraak.
Op mijn werk zette ik de spraak van mijn computer tijdens vergaderingen uit, om niet afgeleid te worden door de stem van mijn screenreader.
Braille speelt ook thuis een grote rol. Ik label mijn kruidenpotten met braille-stickers en doe hetzelfde met dvd’s, cd’s en opbergdozen. Ook op medicijnverpakkingen staat in braille wat er in het doosje zit.
Ik gebruik mijn brailleschrijfmachine regelmatig, bijvoorbeeld om een lijstje te maken van dingen die ik mee wil nemen, of om een spiekbriefje te schrijven voor een presentatie of gastles. Daarnaast bestel ik voelbare plattegronden, afbeeldingen en kaarten, waarbij de legenda in braille staat.
In de openbare ruimte kom ik braille tegen op bijvoorbeeld liftknoppen, leuningen van stationstrappen, of bij voelbare informatieborden. Deze toepassingen zijn voor mij ontzettend handig en maken het dagelijks leven een stuk toegankelijker.
Ervaringen van andere blinden en slechtzienden
De meeste mensen die ik ken en die als kind al ernstig slechtziend of blind waren, leerden braille op school. Ook op het speciale revalidatiecentrum voor visueel beperkten, Het Loo Erf in Apeldoorn, , waar ik rond 2001 verbleef, leren veel
mensen braille.
Toch ken ik ook enkele mensen die vrijwel niets zien, maar nooit braille hebben geleerd. In hun geval is het gezichtsvermogen meestal langzaam achteruitgegaan. Deze mensen verwerken tekst volledig via hun pc of iPhone, waarbij ze alles op gehoor doen.
Ook nieuwsgierig?
Ben jij benieuwd hoe ik dingen aanpak met mijn visuele beperking? Stuur me een bericht, en wie weet lees je het antwoord op jouw vraag in de volgende editie van ‘Hoe doe je dat?’!
Nooit meer een Tikje Anders blog missen?
Volg Tikje Anders op social media en mis geen enkele blogupdate. Je vindt me op Facebook, Instagram en Twitter!
Wil je een seintje krijgen als er een nieuwe blogpost is? Vul dan je e-mailadres in onderaan deze pagina en klik op ‘Abonneren’ om updates rechtstreeks in je mailbox te ontvangen.